Βαρβάρα Κυριλλίδου, Μτπχ. Θρησκειολογίας
Η παρούσα εργασία έχει ως αντικείμενό της την παρουσίαση και την κριτική δύο μύθων που αφορούν γυναίκες ηρωίδες και το πως σχετίζονται με την εξυπηρέτηση της πολιτικής του Αυγούστου. Η επιλογή των δύο προσώπων δεν είναι τυχαία, αλλά οφείλεται στο ότι παρόλο που αποτελούν δύο γυναικεία μοτίβα εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους, σώζονται από συγγραφείς των πρώτων αυτοκρατορικών χρόνων. Στην περίπτωση της Λουκρητίας θα χρησιμοποιηθούν ως πηγές ο Λίβιος και ο Διονύσιος ο Αλικαρνασεύς, ενώ στην περίπτωση της Πηνελόπης θα γίνει μια σύγκριση μεταξύ της Πηνελόπης του Ομήρου και της Πηνελόπης έτσι όπως παρουσιάζεται στα κείμενα του Οβίδιου. Σε πρώτο επίπεδο θα γίνει προσέγγιση των πηγών και του ιστορικού πλαισίου που γράφουν οι συγγραφείς, ως δεύτερο βήμα θα ακολουθήσει η χωριστή εξέταση του κάθε μοτίβου και τα ερωτήματα που προκύπτουν και σε τρίτο και τελικό στάδιο θα απαντηθούν τα ερωτήματα που τέθηκαν επεξηγώντας πως εξυπηρέτησαν την διατήρηση της pax romana και της pieta που χαρακτήριζαν τις πολιτικές επιλογές του Αυγούστου.
Η παρούσα ερευνητική εργασία έχει ως αντικείμενό της την παράλληλη εξέταση και την κριτική της στάσης και των πράξεων δύο γυναικών, της Πηνελόπης και της Λουκρητίας και την σχέση τους με τις πολιτικές επιλογές του Αυγούστου στην Ρώμη των πρώτων αυτοκρατορικών χρόνων.
Η επιλογή των δύο ηρωίδων δεν είναι τυχαία. Η Πηνελόπη, γνωστή μας από τον Όμηρο, αποτελεί την στερεότυπη φιγούρα της πιστής συζύγου στην αρχαιοελληνική μυθολογία, όπως συνηθίζεται τουλάχιστον να διδάσκεται έως και σήμερα. Η Λουκρητία, γνωστή μας από τους θρύλους[1] της πρώιμης εποχής της Ρώμης, χάραξε με την αυτοκτονία της, προς υπεράσπιση της τιμής και της πίστης στον άνδρα της, το τέλος της τυραννίας και την αρχή μιας νέας εποχής που ήρθε με την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας.
Οι δύο αυτές γυναικείες μορφές, παρόλο που έχουν διαφορετική εθνική καταγωγή και δραστηριοποιήθηκαν σε διαφορετικές εποχές έχουν κάποιους κοινούς τόπους συνάντησης. Ποιοι είναι αυτοί; Ανήκουν και οι δύο σε αριστοκρατικές οικογένειες που εμπλέκονται με την διοίκηση του τόπου τους και αγαπούν και οι δύο την υφαντική. Με την ενασχόληση αυτή γεμίζουν τον χρόνο τους όσο οι σύντροφοί τους λείπουν από την οικογενειακή εστία. Γυναίκες που πλέκουν και άνδρες που λείπουν. Ήταν όντως πιστή η Πηνελόπη; Ήταν όντως αθώα η Λουκρητία; Γιατί είναι τόσο αφοσιωμένες στο πλέξιμο; Και τέλος όλα αυτά πως σχετίζονται με την πολιτική του Αυγούστου;
Προς απάντηση των ερωτημάτων που τέθηκαν, παρακάτω θα ακολουθήσει η ξεχωριστή ανάλυση του κάθε παραδείγματος και σε τελικό στάδιο θα γίνει ξεκάθαρο πως εξυπηρέτησαν τον Αύγουστο στην διατήρηση της Pax Romana.
Α. Λουκρητία
Ο θρύλος της Λουκρητίας μας σώζεται κυρίως από τον Ρωμαίο Τίτο Λίβιο (59 π.Χ – 19 μ.Χ.)[2][3] που αμφότεροι γράφουν κατά τα πρώτα αυτοκρατορικά χρόνια, ενώ η εποχή που διαδραματίστηκε υπολογίζεται κατά τον 4ο αι. π.Χ.[4], στο μεταίχμιο της δημοκρατικής περιόδου. αλλά και από τον Έλληνα Διονύσιο της Αλικαρνασσού (60 π.Χ. – μετά το 7 π.Χ.)
Οι δύο εκδοχές διαφέρουν σε κάποιες λεπτομέρειες, αλλά στο μεγαλύτερό τους μέρος ακολουθούν μια κοινή γραμμή της ιστορίας που συνοπτικά είναι η εξής:
Η Λουκρητία ήταν κόρη του Σπούριου Λουκρήτιου Τρικιπτίνου(Spurius Lucretius Tricipitinus) και σύζυγος του Λούκιου Ταρκύνιου Κολλατίνου (Lucius Tarquinius Collatinus). Βασιλιάς της Ρώμης τον καιρό εκείνο ήταν ο Λούκιος Ταρκύνιος ο Υπερήφανος, τα φιλόδοξα σχέδια του οποίου οδήγησαν στην πολιορκία της Αρδέας. Μια νύχτα ενώ η πολιορκία συνεχιζόταν, οι γιοί του βασιλιά και άλλοι ευγενείς, ανάμεσά τους και ο Κολλατίνος, κατά την διάρκεια μιας οινοποσίας, ξεκίνησαν μια ζωηρή συζήτηση περί του ήθους των γυναικών τους και στοιχιμάτιζαν ποια να ήταν άραγε πιστή στον σύζυγό της τώρα που απουσίαζε. Ο Κολλατίνος πρότεινε τότε να επιστρέψουν με τα άλογά τους στην Ρώμη για να τις αιφνιδιάσουν και να διαπιστώσουν τον νικητή του στοιχήματος.
Κι ενώ οι υπόλοιπες γυναίκες βρέθηκαν να διασκεδάζουν και να συμποσιάζονται, μόνο η σύζυγος του Κολλατίνου, η Λουκρητία, ήταν στην οικία της και μαζί με της υπηρέτριές της έγνεθε μαλλί και ύφαινε[5]. Η ασχολία αυτή, σύμφωνα με τις αρχαίες παραδόσεις της Ρώμης ήταν χαρακτηριστικό σημάδι της ενάρετης και ηθικής γυναίκας. Ο Κολλατίνος νίκησε το στοίχημα αλλά δεν υπολόγισε πως η αρετή της γυναίκας του ξύπνησε το πόθο στον Σέξτο Ταρκύνιο(Sextus Tarquinius), τον άξεστο και γνωστό για βιαιότητά του, γιο του βασιλιά. Αργότερα επισκέφτηκε ξανά ινκόγκνιτο την Λουκρητία και κρατώντας ένα μαχαίρι την απείλησε πως αν δεν ενδώσει στις επιθυμίες του θα σκότωνε και αυτήν αλλά και ένα δούλο της και θα άφηνε τα νεκρά τους σώματα μαζί έτσι ώστε να κατηγορηθεί έπειτα για μοιχεία και ως επακόλουθο να ατιμαστεί το όνομα της οικογένειάς της.
Η Λουκρητία αναγκάστηκε να υποστεί τον βιασμό προκειμένου να γλιτώσει από τον διασειρμό τους συγγενείς της. Αμέσως μετά όμως ζήτησε με αγγελιοφόρους να έρθει ο πατέρας της και ο Κολλατίνος μαζί με έναν μάρτυρα ο καθένας και αφού εκείνοι κατέφτασαν, τους εξήγησε τι είχε συμβεί καταλήγοντας πως τίποτε δεν μένει σε μια γυναίκα αν χαθεί η τιμή της. Ζήτησε εκδίκηση για τον δράστη ώστε καμία γυναίκα να μην βρεθεί ξανά στην θέση της και παρά τις αντίθετες γνώμες τόσο του πατέρα όσο και του άνδρα της, αυτοκτόνησε με ένα μαχαίρι μπροστά τους, αφού υποστήριξε πως παρόλο που το πνεύμα της ήταν αθώο, το σώμα της έπρεπε να τιμωρηθεί.
O Λεύκιος Ιούνιος Βρούτος(Lucius Junius Brutus), που είχε έρθει ως μάρτυρας του Κολλατίνου, ορκίστηκε στο μαχαίρι της Λουκρητίας την εκδίκηση και μαζί με τον Κολλατίνο εξέθεσαν το σώμα της Λουκρητίας στην αγορά ξεσηκώνοντας τον λαό της Ρώμης σε επανάσταση κατά της τυραννικής δυναστείας του Ταρκύνιου[6], που εκδιώχθηκε και κατέφυγε στην Ετρουρία. Έτσι άνοιξε ο δρόμος για την δημοκρατία.
Η ιστορία της Λουκρητίας δημιούργησε προβληματικές[7] με κορύφωση το ερώτημα του ιερού Αυγουστίνου «Αν υπήρξε μοιχαλλίδα γιατί επαινείται η αθωότητά της, αν ήταν αθώα γιατί αυτοκτόνησε;»[8]. Είναι όμως μια εύλογη απορία μόνο αν κανείς εξετάζει την ιστορία υπό το πρίσμα που επιβάλλει η χριστιανική ηθική. Το θέμα όμως δεν είναι αν τελικά ήταν όντως αθώα ή όχι η Λουκρητία. Αν η αυτοκτονία της θεωρήθηκε από τους Ρωμαίους ως θυσία του μέρους υπερ της ευημερίας του συνόλου[9], οι λόγοι ήταν κυρίως κοινωνικοπολιτικοί παρά ηθικοί.
Η Λουκρητία αποτελεί την τρίτη γυναίκα στην ιστορία της Ρώμης όπως μας την διηγείται ο Λίβιος, που ο βιασμός της συνδέεται με πολιτικές συνέπειες, αφού έχουν προηγηθεί αυτός της Ρέας Σύλβιας[10] και της Βιργινίας[11], χωρίς να συμπεριλαμβάνονται στην καταμέτρηση οι γυναίκες των Σαβίνων. Το επαναλαμβανόμενο αυτό μοτίβο, που δεν οφείλεται σε απροσεξία[12], προσφέρεται από έναν συγγραφέα που ζει την αρχή της μετατροπής της δημοκρατίας σε μια αυτοκρατορία συγκεντρωτική[13], κάτι που δεν έγινε με κατάργηση των δημοκρατικών θεσμών αλλά με την σταδιακή και ισόβια συγκέντρωση όλων των εξουσιών σε ένα και μόνο πρόσωπο, αυτό του Αυγούστου.
Ο Λίβιος διατηρούσε στενές σχέσεις με την οικογένεια του Αυγούστου και είχε ασχοληθεί μάλιστα και με την εκπαίδευση του μετέπειτα αυτοκράτορα Κλαύδιου. Επίσης ανήκε στο ίδιο γένος με την γυναίκα του Αυγούστου, την Λιβία, παρόλο που δεν τους συνδέαν δεσμοί αίματος. Δεν δύναται όμως ο ισχυρισμός πως απολάμβανε την προστασία του αυτοκράτορα όπως για παράδειγμα ο Οράτιος ή ο Βιργίλιος[14]. Ωστόσο το μοτίβο της κακοποίησης των γυναικών σχετίζεται πάντα με συμπεριφορές τυράννων[15] στο έργο του, σε αντιδιαστολή με το ιδανικό της δημοκρατίας και άρα τον σεβασμό της θυλικής φύσης. Επαναλαμβάνοντάς το ο Λίβιος δεν κάνει τίποτε άλλο από το να εξυμνεί τον Αύγουστο ως υπέρμαχο των δημοκρατικών θεσμών!
Και για να στηρίξει αυτή του την άποψη χρησιμοποιεί δύο επιχειρήματα: Αρχικά παρουσιάζει την Λουκρητία ως μια πιστή γυναίκα, κλεισμένη στο σπίτι, όσο ο άνδρας της λείπει φροντίζοντας για την δόξα της πατρίδας, βάζοντάς την να γνέθει μαλλί, την κατεξοχήν εργασία – σύμβολο των ενάρετων συζύγων. Την περιγράφει με άλλα λόγια ως παραδειγματικό πρότυπο για κάθε Ρωμαία σύζυγο. Σε αντίθεση, έπειτα την βάζει να σκανδαλίζει τον Σέξτο, έστω και άθελά της.
Κοιτώντας λίγο πιο πέρα από τον μισογυνισμό του Λίβιου, που θέλει τις γυναίκες εκ φύσης υπέυθυνες και ικανές για κάθε είδους κακό ακόμη κι ακούσια, αντιλαμβάνεται κανείς πως με τον βιασμό της Λουκρητίας θίγεται και το νόμιμο δικαίωμα που είχε πάνω της τόσο ο πατέρας όσο και ο σύζυγός της[16]. Αναγάγωντάς το αυτό σε μια γενικότερη κλίμακα, ο Λίβιος μας λέει πως οι εκτός ελέγχου επιθυμίες των ανδρών βλάπτουν τα δικαιώματα των πολιτών και οδηγούν το πολίτευμα στην πτώση. Με άλλα λόγια πως μόνο ένα πατριαρχικό μοντέλο ελέγχου μπορεί να εγκυηθεί την διατήρηση της δημοκρατίας δια μέσου της αρετή των γυναικών – που ανάμεσα στα άλλα μόνο έτσι μπορούν να προσφέρουν στην πόλη νόμιμους απογόνους. Σύμφωνα με αυτό το πατριαρχικό μοντέλο οι γυναίκες ελέγχονται στα πλαίσια της οικογένειας από τους άντρες[17] και ελεγκτής και εγγυητής των δημοκρατικών θεσμών που αποτρέπει ηθικούς και πολιτικούς ξεπεσμούς είναι ο αυτοκράτορας…αφού φυσικά συγκεντρώσει κάθε εξουσία στο πρόσωπό του. Μόνο η αυτοκρατορία μπορεί να εγγυηθεί την Pax Romana μας λέει ο Λίβιος στο παρακείμενο.
Αν οι παραπάνω συλλογισμοί δεν είναι μια καλοστημένη διαφήμιση της πολιτικής του Αυγούστου, τότε αποκαλέστε τον Λίβιο δικαίως μισογύνη.
Οι ίδιες σκέψεις δημιουργούνται και από την διήγηση του Διονύσιου. Οι απόψεις όμως που τον ήθελαν φερέφωνο της αυλής του Αυγούστου έχουν ανατραπεί από την επιστημονική έρευνα[18]. Ο Διονύσιος μάλλον προσπαθεί να αντιληφθεί το πνεύμα των καιρών του ώστε να συνεισφέρει στην εξομάλυνση της σχέσης Ρωμαίων και Ελλήνων παρά τάσσεται υπέρ του αυτοκρατορικού θεσμού.
Β.Πηνελόπη:
Η ιστορία της Πηνελόπης είναι γνωστή σε όλους μας από τον Όμηρο και θα μπορούσε να λεχθεί πως το όνομά της έγινε ταυτόσημο με την συζυγική πίστη, τόσο στην αρχαία γραμματεία όσο και στις μέρες μας. Η Πηνελόπη που θα μας απασχολήσει ωστόσο εδώ δεν είναι μία αλλά τρεις. Αυτή που μας περιέγραψε ο Όμηρος, εκείνη που συναντούμε στον Οβίδιο[19] και τέλος εκείνη που άρμοζε στα Αυγούστεια πρότυπα και είναι είτε λίγο είτε πολύ η ίδια με την στερεότυπη εικόνα που έχουμε για την Πηνελόπη σήμερα.
Η Πηνελόπη του Ομήρου είναι πλασμένη σχετικά ρεαλιστικά, ως μια γυναίκα γνωστή όχι για την ομορφιά της αλλά για την αρετή της. Ενώ ο Οδυσσέας έλειπε στον πόλεμο της Τροίας και στην συνέχεια βολόδερνε από την αγκαλιά της Κίρκη στην αγκαλιά της Καλυψώς και έπειτα στης Ναυσικάς, εκείνη έμενε κλεισμένη στο ανάκτορό τους στην Ιθάκη πλέκοντας και καρτερώντας τον. Το ότι παρέμεινε πιστή σύζυγος και δεν ακολούθησε τα βήματα της Κλυταιμνήστρας μπορεί να εξηγηθεί από την ιδιάζουσα κατάσταση[20] στην οποία βρίσκόταν και δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίξει κανείς πως περνούσε μια χαρά χωρίς τον Οδυσσέα.
Όσο εκείνος απουσίαζε και θεωρούνταν αγνοούμενος απολαμβάνε την αυτονομία και την ελευθερία κινήσεων που δεν θα είχε αν εκείνος είχε επιστρέψει ή αν είχε πεθάνει στο πεδίο της μάχης. Αν και παντρεμένη μπορούσε να απολαμβάνει προνόμια που δεν είχαν άλλες γυναίκες. Όσο η τύχη του Οδυσσέα αγνοούνταν ήταν εκείνη που βρισκόταν στον θρόνο της Ιθάκης[21][22]. χωρίς να υπόκειται σε περιορισμούς από τον άνδρα της. Δεν ήταν απλά μια σύζυγος αλλά μια βασίλισσα Η ίδια παρόλο δεν ήταν πια νέα, οπότε ούτε και ιδιαίτερα όμορφη σύμφωνα με τα πρότυπα των αρχαίων Ελλήνων[23], είχε προσελκύσει εξαιτίας της δύναμής της, των διοικητικών ικανοτήτων της και της αρετής της πολλούς μνηστήρες στην αυλή της. Ο μόνος τρόπος όμως με τον οποίο θα μπορούσε να διατηρήσει την ελευθερία της και να παραμείνει ανεξάρτητη από την ανδρική καταπίεση[24] ήταν να αφοσιωθεί στον ρόλο της απαρηγόρητης συζύγου που περνάει τι ημέρες της καρτερικά αφοσιωμένη στο πλέξιμο. Και φυσικά ούτε κατά διάνοια να διεξάγει κάποια έρευνα εξεύρευσης του χαμένου Οδυσσέα, αφού αν αποδεικνυόταν νεκρός[25] θα έπρεπε είτε να επιστρέψει στην πατρική της εστία χάνοντας τον θρόνο, είτε να αναγκαστεί νυμφευφθεί κάποιον από τους μνηστήρεςενώ αν ήταν ζωντανός θα σήμαινε το τέλος της αυτονομίας που απολάμβανε. Είναι οι ίδιοι λόγοι που την έκαναν να ξηλώνει την νύχτα ότι έπλεκε κατά την διάρκεια της ημέρας.
Η Πηνελόπη που μας παρουσιάζει ο Οβίδιος είναι κάπως διαφορετική[26]. Η ηρωίδα μας εδώ υποφέρει πολύ εξ αιτίας της απουσίας του Οδυσσέα και αποφασίζει να περάσει στην δράση γράφοντάς του ένα γράμμα. Στην επιστολή της αυτή του εξαπολύει κατηγορίες για απιστία και αδιαφορία[27] και για εσκεμμένη καθυστέρηση σχετικά με την επιστροφή του, τόσο που θεωρεί προτιμότερο να πολεμούσε ακόμη στην Τροία από το να αγνοεί την τύχη του τόσα χρόνια[28]. Εμφανίζεται ως ζηλιάρα και κτητική σύζυγος ερωτευμένη σφοδρά με τον Οδυσσέα κάνοντας μια απόπειρα να τον πείσει να γυρίσει.
Για να το πετύχει αυτό δεν χρησιμοποιεί σαν κίνητρα ούτε την ομορφιά της, που είχε άλλωστε ξεθυμάνει με τα χρόνια, ούτε την αίγλη της, αλλά την ανάγκη για ενδυνάμωση των οικογενειακών δεσμών. Προσπαθεί να του ξυπνήσει το πατρικό του ένστικτο και επιβεβαιώνει πως ήταν πιστή καθ’ όλο το διάστημα της αναμονής.
Η Πηνελόπη του Οβίδιου μπορεί να παραμένει πιστή αλλά αμφιβάλλει, αντιδρά έντονα, ζηλεύει, κατηγορεί, με άλλα λόγια αντιδρά. Είναι άκρατα συναισθηματική και αυτό καθορίζει τα λόγια της. Φυσικά τίποτε δεν είναι τυχαίο. Ο Οβίδιος δεν είναι παρά άνθρωπος των καιρών του και υπηρετεί το μοτίβο που θεωρεί την γυναίκα ανάξια οποιασδήποτε λογικής σκέψης γεγονός που την εμποδίζει να καλμάρει τις συναισθηματικές τις εξάρσεις, οι οποίες και καταλλήγουν να ορίζουν το είναι της. Δεν είναι όμως η έκδηλη έλλειψη εμπιστοσύνης προς το γυναικείο φύλο που εδώ μας απασχολεί όσο η προσπάθειά του να δημιουργήσει μια εικόνα πρότυπο για κάθε καθωσπρέπει γυναίκα της εποχής του Αυγούστου, πιστή και αφοσιωμένη στον άνδρα της με ενδιαφέρον για τους θεσμούς της οικογένειας.
Το έργο «Ηρωίδες», που ανήκει η επιστολή, συγκαταλέγεται στις πρώτες συγγραφικές απόπειρες του Οβίδιου[29], αρκετά χρόνια πριν την καταδίκη και την εξορία του[30] από τον Αύγουστο, γι’αυτό και μπορεί να εντοπίσει κανείς στην περιγραφή της Πηνελόπης το προφίλ μιας Ρωμαίας ματρόνας αντίστοιχης των ηθών της εποχής του.
Ούτε η Ομηρική εκδοχή της Πηνελόπης ούτε αυτή του Οβίδιου όμως εξυπηρετούσε με ακρίβεια τα σχέδια του Αυγούστου. Παρόλο που και οι δύο παρέμειναν πιστές, η πρώτη ενδιαφερόταν περισσότερο για την προσωπική της ελευθερία παρά για τον άνδρα της ενώ η δεύτερη παραήταν δραστήρια και συγκέντρωνε πολλά από αυτά που θεωρούνταν τότε ελλατώματα στην συμπεριφορά μιας γυναίκας. Άλλωστε ήταν ο ίδιος ο Αύγουστος που εξόρισε τον Οβίδιο με την κατηγορία εμπλοκής σε υποθέση μοιχείας που ενοχοποιούσε και την ανιψιά του αυτοκράτορα την Λιβία[31]. Δεν θα ήταν δυνατό να εκμεταλλευτεί, υπέρ της ηθικοπλαστικης αναδιοργάνωσης της κοινωνίας που ετοίμαζε, τα κείμενα ενός ανθρώπου που ο ίδιος καταδίκασε για ανηθικότητα, τα οποία και επιπλέον φρόντισε να αποσύρει από κάθε δημόσια βιβλιοθήκη.
Η εποχή του Αυγούστου απαιτούσε μια Πηνελόπη που να μην μπορούσε να της προσάψει κανείς το παραμικρό ολίσθημα. Την δημιουργία και την υποστήριξη μιας τέτοιας προσέγγισης ανέλαβαν «συγγραφείς της αυλής» με ευχαρίστηση[32]. Έτσι έπλασαν μια ψευδή μεν αλλά κατάλληλη προς μίμηση ηρωίδα[33] στα μέτρα και τα σταθμά των αυτοκρατορικών επιταγών. Πώς το κατάφερναν αυτό; Αφενός υπερτονίζοντας τα στοιχεία της πίστης, της αρετής και της εγκράτειας στην Πηνελόπη, παράλληλα με την ενασχόλησή της με το πλέξιμο – την κατεξοχήν ασχολία που επιβεβαίωνε τα χαρακτηριστικά αυτά - και αφετέρου αποκλύοντας επιμελώς οποιοδήποτε παράγοντα θεωρήθηκε επικίνδυνος, όπως η γοητεία, η αφέλεια και η σεξουαλικότητα. Η τρίτη αυτή Πηνελόπη, πρέσβειρα της πατριαρχικής προπαγάνδας του Αυγούστου φιλοδοξούσε να γίνει σύμβολο της ιδανικής γυναίκας, πιστής, και πάνω από όλα μονογαμικής συζύγου! Κι ως ένα σημείο το πείραμα πέτυχε αφού ακόμη και στις μέρες μας στο άκουσμα του ονόματος Πηνελόπη είναι αυτά τα στοιχεία που μας έρχονται στο νου.
Γ. Η κοινωνική πολιτική του Αυγούστου ή πως ο ιδιωτικός βίος έγινε δημόσια υπόθεση:
Τα δύο παραδείγματα που αναλύθηκαν παραπάνω αφορούν ιδιωτικές υποθέσεις ατόμων με αριστοκρατική καταγωγή που πήραν δημόσιες διαστάσεις και εναρμονίζονται θεματολογικά με το πνεύμα της κοινωνικής νομοθεσίας του Αυγούστου την περίοδο ανάμεσα στο 17 και το 18 μ.Χ., δηλαδή των γνωστών Lex Ioulia de adulteriis coercendis και Lex Ioulia de maritandis orbinibus.
Ο Lex Ioulia de adulteriis coercendis ήταν ο πρώτος νόμος που τιμωρούσε την μοιχεία στην εως τότε ιστορία της Ρώμης[34]. Όριζε ως ποινή την εξορία των μοιχών σε διαφορετικούς τόπους και την δήμευση μέρους της περιουσίας τους. Επιπλέον έδινε το δικαίωμα στον εκάστοτε πατέρα να σκοτώσει τόσο την ίδια του την μοιχό κόρη όσο και τον εραστή της. Αυτό απαγορευόταν στον νόμιμο σύζυγο, με ελάχιστες εξαιρέσεις, που διατυπώνονται λεπτομερώς, όμως ήταν υποχρεωμένος να την χωρίσει[35].
Ο Lex Ioulia de maritandis orbinibus εισήγαγε ποινές σε όσους ήταν ανύπαντροι ενώ βρίσκονταν σε ηλικία γάμου, ανεξαρτήτως φύλου και σε όσους ήταν άτεκνοι ενώ ήταν σε θέση να είναι ήδη γονείς. Συμπεριλάμβανε επίσης ρυθμίσεις για τους γάμους μεταξύ ανθρώπων που προέρχονταν από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις και όριζε επιβραβεύσεις προς ενθάρυνση της τεκνοποίησης[36].
Οι νόμοι αυτοί αποτελούν την κορύφωση της προσπάθειας του Αυγούστου να αναμορφώσει το κράτος της Ρώμης σύμφωνα με τα πατερναλιστικά του πρότυπα σε μια προσπάθεια διαφυγής από τις παρελθούσες ατασθαλίες των προκατόχων του. Για να το πετύχει αυτό θέτει στη βάση του οικοδομήματος που θέλει να υψώσει ως θεμέλιο λίθο την παραδοσιακή αξία της οικογένειας με αρχηγό της τον pater familias, επωφελούμενος φυσικά και ο ίδιος ως pater familias της ρωμαϊκής κοινωνίας.
Σκοπός του όμως δεν ήταν απλά να «βάλει τις γυναίκες στην θέση τους»[37] και να εισπράξει τα εύσημα για τον ίδιο του τον ευατό, αλλά κυρίως να αντιμετωπίσει την υπογεννητικότητα που μάστιζε ιδιαίτερα τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα. Η προφανής αδιαφορία των ανδρών προς τον γάμο και η απόκτηση μη νόμιμων απογόνων οδηγούσε σιγά σιγά σε μείωση του αριθμού των Ρωμαίων πολιτών[38] κι ως συνέπεια των αριθμό των Ρωμαίων στρατιωτών. Αλλά πέρα από αυτό, η έλλειψη νόμιμων Ρωμαίων απογόνων έθετε σε κίνδυνο την Pax Romana και προμύνηε άσχημους οιωνούς στο μέλλον για την Ρώμη που αναπόφευκτα θα οδηγούνταν σταδιακά στην πτώση. Οτιδήποτε απειλούσε την δόξα της Ρώμης έπρεπε να αντιμετωπιστεί.
Η μέθοδος που διάλεξε ο Αύγουστος όμως δεν ευόδωσε. Οι νόμοι αυτοί δεν κέρδισαν ποτέ το ενδιαφέρον των Ρωμαίων, αντίθετα μάλιστα προκάλεσαν δυσαρέσκεια και κρίθηκαν ως αναποτελεσματικοί. Ο Τάκιτος μερικά χρόνια αργότερα μας ενημερώνει πως χρησίμευσαν περισσότερο στο να καταστρέψουν επιφανείς οικογένειες Ρωμαίων , τόσο με την κατάργηση της ιδιωτικότητας όσο και με τις ποινές που επέβαλαν. Καυστικά τους κατακρίνει ως παραβίαση των συνηθειών και των κοινωνικών δομών που όριζε η παράδοση και ως προσπάθεια παραβίασης ακόμη και της ίδιας της Ιστορίας[39].
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. Πηγές:
- Αugustine of Hippo, Dei Civitas Dei, Liber I, XIX, ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.thelatinlibrary.com/augustine/civ1.shtml (πρόσβαση στις 20.04.2010).
- Dionysius of Halicarnassus, Roman Antiquities, Book II, 24,4, Book IV, 64 -67 & Book V, 1, Loeb Classical Library, London – Cambridge MA.
- Livius Titus, Ad Urbe Condita, Book I, 57 – 60, Loeb Classical Library, London – Cambridge MA.
- Ovidius, Heroides, Epistula I, Penelope Ulixi, Loeb Classical Library, London – Cambridge MA.
- Ovidius, Tristia, II, Loeb Classical Library, London – Cambridge MA.
Β. Βοηθήματα:
- Ampolo Carmine, “La citta’ riformata e l’organzzazone centuriata. Lo spazio, il tempo, il sacro nella realta’ urbana” in: Giardina A. & Schiavone A.(a cura di), “Storia di Roma”, Einaudi, Torino, 1999, p. 60 – 61.
- Burkert W., “Structure and history in Greek Mythology and Ritual”, Berkley, Los Angeles, 1979, p.24.
- Canali Luca, “Scrittori e Potere nell’ Antica Roma”, Rubbettino, Soveria Manelli, 2006.
- Cenerini Francesca, “La donna Romana”, Il Mulino, Bologna, 2002, p. 18 – 21 & 73 – 82.
- Crook A.J., “Political history, 30 B.C. to A.D. 14”, in: Bownan K.A., Champlin E.& Lintott A.(eds), “The Cambridge Ancient History”, Volume X: The Augustan Empire, 43B.C. – A.D.69, Cambridge University Press, Cambridge, 2006.
- Feeney Denis, “Letteratura e Religione nell’ antica Roma”(tr.Salone Claudio), Salerno Editrice, Roma, 1999.
- Gardner F. Jane, “Miti Romani”(tr.Lamparelli Claudio), Mondadori, Milano, 2001, p. 104 – 110.
- Gualerzi Saverio, “Penelope o della Tessitura: Trame femminili da Omero a Ovidio”, Palomar, Bari, 2007.
- Joshel S.R., “The Body Female and the Body Politic: Livy’s Lucretia and Verginia”, in: Laura K. McClure (ed.), “ Sexuality and Gender in the Classical world – Readings and Sources”, Blackwell, Oxford, 2002, p.163 – 187.
- Matthes M. Melissa, “The Rape of Lucretia and the founding of Republics”, The Pennsylvania State University Press, University Park Pennsylvania, 2000, p. 23 – 50.
- Milnor Kristina, “ Gender, Domesticity and the Age of Augustus”, Oxford University Press, Oxford, 2005, p. 140 – 185.
- Mossé Claude, “La vita quoditiana della donna nella Grecia Antica” (tr.Pellá Rosana), Fabbri Editori, Milano, 1998, p.13 – 36.
- Porciani Leone, “La storiografia greca d’ eta’ romana”, in: Bettali Marco (a cura di), “Introduzione alla Storiografia Greca”, Carozzi, Roma, 2007, p. 156 – 159.
- Scheid John, “An introduction to Roman Religion”, Edinburgh University Press, Edingurgh, 2003, p. 178 – 181.
[1] «Όταν γίνεται λόγος για την Ρώμη έχουμε πάντα να κάνουμε με τον θρύλο και ποτέ με τον μύθο.» βλ. Feeney Denis, “Letteratura e Religione nell’ antica Roma”(tr.Salone Claudio), Salerno Editrice, Roma, 1999, p.76.
[4] Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασευς τοποθετεί την ιστορία στην αρχή της 68ης Ολυμπιάδας, όταν άρχοντας στην Αθήνα ήταν ο Ισαγόρας, δηλαδή το 508/ 507 περίπου, βλ. Dionysius of Halicarnassus, Roman Antiquities, Book V,1. Ο θάνατος της Λουκρητίας θα πρέπει να συμπίπτει με τον πρώτο χρόνο των fasti.
[5] «Ubi Lucretia haudquamquam ut regias nurus, quas in convivio luxuque cun aequalibus viderant, tempus terentes, sed nocte sera deditam lanae inter lucubrantes ancillas in medio aedium sedentem inveniunt», βλ. Livius Titus, Ad Urbe Condita, Book I, 57,9.
[6] Ampolo Carmine, “La citta’ riformata e l’organzzazone centuriata.Lo spazio, il tempo, il sacro nella realta’ urbana” in: Giardina A. & Schiavone A.(a cura di), “Storia di Roma”, Einaudi, Torino, 1999, p. 60.
[8] "Si adulterata, cur laudata; si pudica, cur occisa?", βλ. Αugustine of Hippo, Dei Civitas Dei, Liber I, XIX.
[9] «Καμία γραμματεία δεν μπορούμε να πούμε να πούμε πως δεν έχει κοινωνικό περιεχόμενο, σίγουρα όχι στον Ρωμαϊκό κόσμο, με τις βιβλιοθήκες και τις σχολές του. Ο μύθος σε αυτές τις γραμματείες έχει κοινωνική λειτουργία, ωστόσο πρέπει να αναφέρεται σε κάτι με κολλεκτιβική σημασία, σε κάτι που θα έχει σημασία για όλη την κοινότητα.» βλ. Feeney Denis, “Letteratura e Religione nell’ antica Roma”(tr.Salone Claudio), Salerno Editrice, Roma, 1999, p.96 και Burkert W., “Structure and history in Greek Mythology and Ritual”, Berkley, Los Angeles, 1979, p.24.
[10] Matthes M. Melissa, “The Rape of Lucretia and the founding of Republics”, The Pennsylvania State University Press, University Park Pennsylvania, 2000, p.25.
[11] Joshel S.R., “The Body Female and the Body Politic: Livy’s Lucretia and Verginia”, in: Laura K. McClure (ed.), “ Sexuality and Gender in the Classical world – Readings and Sources”, Blackwell, Oxford, 2002, p.163 –165.
[12] Matthes M. Melissa, “The Rape of Lucretia and the founding of Republics”, The Pennsylvania State University Press, University Park Pennsylvania, 2000, p. 24.
[13] « Ο Λίβιος γράφει τα πρώτα βιβλία της ιστορίας του μετά την νίκη του Οκταβιανού κατά του Αντώνιου και όταν ο Οκταβιανό πήρε τον τίτλο princeps», βλ. ο.π. p.165.
[14] Canali Luca, “Scrittori e Potere nell’ Antica Roma”, Rubbettino, Soveria Manelli, 2006, p.100 & 84.
[16] Η μητρότητα είναι ένα γεγονός φυσικό, η πατρότητα όμως είναι ένα γεγονός κοινωνικό, έτσι ο βιασμός μιας γυναίκας θίγει κοινωνικά τον άνδρα καταλύοντας το δικαίωμα να συνεχίσει την γενιά του με νόμιμους απογόνους. Βλ. Matthes M. Melissa, “The Rape of Lucretia and the founding of Republics”, The Pennsylvania State University Press, University Park Pennsylvania, 2000, p.28.
[17] Την άποψη αυτή στηρίζει και ο Διονύσιος της Αλικαρνασσού, βλ. Dionysius of Halicarnassus, Roman Antiquities, Book ΙΙ, 24, 4.
[18] Porciani Leone, “La storiografia greca d’ eta’ romana”, in: Bettali Marco (a cura di), “Introduzione alla Storiografia Greca”, Carozzi, Roma, 2007, p.158.
[19] Για το πώς χειρίζεται τον μύθο ο Οβίδιος βλ. Scheid John, “An introduction to Roman Religion”, Edinburgh University Press, Edingurgh, 2003, p. 178 – 181.
[20] Gualerzi Saverio, “Penelope o della Tessitura: Trame femminili da Omero a Ovidio”, Palomar, Bari, 2007, p.30 – 31.
[21] Για τις αρμοδιότητες της Πηνελόπης βλ. Mossé Claude, “La vita quoditiana della donna nella Grecia Antica” (tr.Pellá Rosana), Fabbri Editori, Milano, 1998, p.24 – 28.
[23] Gualerzi Saverio, “Penelope o della Tessitura: Trame femminili da Omero a Ovidio”, Palomar, Bari, 2007, p.35.
[24] «Η σχέσεις της Πηνελόπης τόσο με τον άνδρα της όσο και με τον γιο της δεν θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ιδανικές, αφού πρώτα ο ένας και ύστερα ο άλλος δεν παρέλειπαν να την τυρρανούν και να την στέλνουν στα διαμερίσματά της.» …»κι ο Οδυσσέας άλλωστε δεν παρουσιάζεται ως ένας ιδανικός σύζυγος αλλά ως άσχημος, γέρος, τυρρανικός και χωρίς αμφιβολία άπιστος» Βλ.Gualerzi Saverio, “Penelope o della Tessitura: Trame femminili da Omero a Ovidio”, Palomar, Bari, 2007,p.37.
[25] «Αν επιβεβαιωνόταν ο θάνατος του Οδυσσέα , ο Τηλέμαχος θα έπερνε την θέση του πατέρα του και αν η Πηνελόπη γυρνούσε στην πατρική εστία, οι μνηστήρες θα συνέχιζαν να την περιτριγυρίζουν ώσπου κάποιος να την αποκτήσει» βλ. Mossé Claude, “La vita quoditiana della donna nella Grecia Antica” (tr.Pellá Rosana), Fabbri Editori, Milano, 1998, p.18.
[27]Gualerzi Saverio, “Penelope o della Tessitura: Trame femminili da Omero a Ovidio”, Palomar, Bari, 2007,p.55.
[29] 19 π.Χ περίπου.
[30] Νοέμβρης του 8 μ.Χ.
[31] Αυτή είναι μια από τις ανεπίσημες εκδοχές που δικαιολογούν την συσκοτισμένη καταδίκη του Οβίδιου.Μια άλλη εκδοχή υποστηρίζει πως καταδικάστηκε εξαιτίας των τολμηρών του ποιημάτων προς παραδειγματισμό ώστε να διατηρηθεί το κλιμα ηθικότητας που πρέσβευε ο αυτοκράτορας. Βλ. Cenerini Francesca, “La donna Romana”, Il Mulino, Bologna, 2002, p.76. Η ακριβής κατηγορία που αντιμετώπισε ήταν αυτή της εσχάτης προδοσίας. Η δίκη του έγινε ιδιωτικά από τον ίδιο τον Αύγουστο και με παντελή απουσία της Συγκλήτου ή οποιουδήποτε άλλου Ρωμαίου δικαστικού αντιπροσώπου. Βλ. Ovidius, Tristia, II, 131 – 132 & 207.
[32] Όπως ο Οράτιος, ο Βιργίλιος, ακόμη και ο Προπέρτιος παρόλο που δεν ήταν υπέρ του θεσμού της οικογένειας, πόσο μάλλον υπέρ του ηθικισμού του Αυγούστου.Βλ. Gualerzi Saverio, “Penelope o della Tessitura: Trame femminili da Omero a Ovidio”, Palomar, Bari, 2007,p.46. Για τους Οράτιο και Βιργίλιο ως φερέφωνα της Αυγούστειας προπαγάνδας βλ. Canali Luca, “Scrittori e Potere nell’ Antica Roma”, Rubbettino, Soveria Manelli, 2006, p. 94 και p.85 αντίστοιχα.
[34] Milnor Kristina, “ Gender, Domesticity and the Age of Augustus”, Oxford University Press, Oxford, 2005, p. 140 – 185, p.140.
[36] Crook A.J., “Political history, 30 B.C. to A.D. 14”, in: Bownan K.A., Champlin E.& Lintott A.(eds), “The Cambridge Ancient History”, Volume X: The Augustan Empire, 43B.C. – A.D.69, Cambridge University Press, Cambridge, 2006, p.93.
[37] Milnor Kristina, “ Gender, Domesticity and the Age of Augustus”, Oxford University Press, Oxford, 2005, p.150.
[39] Tacitus, Annals, 3, 24 – 27, σύμφωνα με: Milnor Kristina, “ Gender, Domesticity and the Age of Augustus”, Oxford University Press, Oxford, 2005, p.143.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου